Δυτικά ερωτήματα με αφορμή την διαχείριση της πανδημίας από την Ορθόδοξη εκκλησία στην Ελλάδα.
Η τάση
Μία σχεδόν αυτονόητη και αδιαμφισβήτητη αφήγηση στον Δυτικό κόσμο είναι ότι η εκκοσμίκευση που ζούμε σήμερα οφείλεται στην αλλαγή του μεσαιωνικού μεταφυσικού παραδείγματος με κύριους υπεύθυνους τους νομιναλιστές φιλοσόφους (Ιωάννης Σκώτος, Όκκαμ) και τον θεολόγους της Μεταρρύθμισης (Λούθηρος). Από τον Max Weber – που σύνδεσε την “απομάγευση” του κόσμου με τον Προτεσταντισμό (Max Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism) – έως την ιδιαίτερα δημοφιλή ανάλυση του καθολικού ιστορικού Brad Gregory -που περιέγραψε την σύγχρονη εκκοσμίκευση ως μία ακούσια συνέπεια της θρησκευτικής μεταρρύθμισης του 16ου αιώνα (Brad Gregory, The Unintended Reformation: How a Religious Revolution Secularized Society, Harvard University Press, 2012) – το αφήγημα είναι το ίδιο: σε κάποιο σημείο της μεσαιωνικής ή πρώιμης σύχρονης ιστορίας, η Δύση έκανε μία σημαντική λανθασμένη στροφή βάζοντάς την στην πορεία προς την νεωτερικότητα με όλα τα συνακόλουθα προβλήματά της (δες Mark Lilla, “Blame it on the Reformation”, The New Republic, Sept. 2012 (https://newrepublic.com/article/107211/witten berg-wal-mart)). Είναι ιδιαίτερα της μόδας στην Δύση, κυρίως στον Προτεσταντικό κόσμο, η τάση της “ανάκτησης” (retrieval) ή της “επιστροφής”. Η λογική είναι απλή: εφόσον ο Προτεσταντισμός συνέβαλε καθοριστικά στην νεωτερική εκκοσμίκευση πρέπει να αναζητήσουμε μία μετα-Προτεσταντική ή για την ακρίβεια μία προ-Προτεστανική μεταφυσική.
Δύο χαρακτηριστικοί θεολόγοι αυτής της τάσης είναι ο J. A. K. Smith και ο Hans Boersma.
Ο Smith προσεγγίζει με τρόπο κριτικό αλλά ταυτόχρονα δείχνοντας ενθουσιώδη αποδοχή τα βασικά στοιχεία του κινήματος της Radical Orthodoxy αναδεικνυοντας την κεντρική σημασία που έχει η Πλατωνική και Νεο-πλατωνική μεταφυσική της μετοχής (James K. A. Smith, Introducing Radical Orthodoxy: Mapping a Post-Secular Theology (Grand Rapids, MI: Baker Academic, 2004). Παρουσιάζοντας τα βασικά στοιχεία της τάσης αυτής ανάφερει ως θεμελιακής σημασίας “μία οντολογική προσήλωση στην έννοια της μετοχής ως το μόνο σωστό μεταφυσικό μοντέλο για την κατανόησης της δημιουργίας και πιο συγκεκριμένα της σχέσης μεταξύ Δημιουργού – δημιουργίας.” Σύμφωνα με τον Smith, “ένα σημαντικό μέρος του εγχειρήματος των Ward και Milbank (βασικών εκπροσώπων της τάσης του Radical Orthodoxy) είναι μία αναζωογονημένη μεταφυσική της ‘μετοχής’ που κατά κάποιον τρόπο επανα-μαγεύει ( ‘re-enchants’) τον κόσμο, οδηγώντας σε αυτό που ο Ward ονομάζει “σακραμενταλιστική κοσμοθεωρία” (‘sacramental worldview’).”
Η ίδια μεταφυσική προωθείται και στο έργο του Hans Boersma και πιο συγκεκριμένα στο βιβλίο του Nouvelle Théologie and Sacramental Ontology. Ενώ η επιδίωξη του Smith είναι η Διαμαρτυρόμενη πρόσληψη της σκέψης της σχολής του Radical Orthodoxy, η επιδίωξη του Boersma είναι η πρόσληψη του προγράμματος της Nouvelle Théologie. To κίνητρό του για αυτό, πέρα από το οικουμενικό του ενδιαφέρον, είναι το αίτημα για την υιοθέτηση της “σακραμενταλιστικής οντολογίας” που κατά τη γνώμη του ανέκτησε η Nouvelle Théologie και που οι Προτεστάντες χρειάζεται να επανακτήσουν (“re-appropriate”) καθώς έχουν ανάγκη ενος φρονήματος που “ανοίγει λεωφόρους για μια κοινή επιστροφή στο μυστήριο” Αυτό σημαίνει επιστροφή σε μία αντίληψη στην οποία “οι εξωτερικές έγχρονες εικόνες μετέχουν ήδη στην αιώνιες πνευματικές πραγματικότητες της οποίες εκπροσωπούν και προς στις οποίες δυναμικά κατευθύνονται.”
Το πρόβλημα
Θα ήθελα να πω ότι όλα αυτά μπορούν εύκολα να συζητώνται “εκ του ασφαλούς” σε μία Δύση που έχει θεμελιώσει κάποια βασικά “αυτονόητα”. Τι νόημα όμως έχουν σε μία κοινωνία που δεν ακολούθησε την πορεία της Δύσης;
Η πρόσφατη κρίση με τον κορωνοϊό αναδεικνύει με τρόπο γλαφυρό το ζήτημα. Στην Ελλάδα μέχρι σήμερα η επίσημη εκκλησία θεωρεί ότι επειδή λόγω της μετουσίωσης το κρασί μετατρέπεται σε αίμα Χριστού δεν είναι δυνατόν να γίνει ποτέ φορέας μετάδοσης ενός ιού. Έτσι αντιστέκεται σθεναρά στο να αναστείλλει την θεία Ευχαριστία ή έστω να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο γίνεται, δηλαδή μέσα από ένα κοινό κουτάλι που μπαίνει στο στόμα των πιστών. Και φυσικά δεν είναι μόνο η επίσημη εκκλησία αλλά και οι πιστοί της. Γράφει μία παλιά μου συμμαθήτρια στη σελίδα της στο facebook “μέσα σε όλο αυτό που συμβαίνει προκύπτει μεγάλη ευκαιρία. Η ευκαιρία της μαζικής επιστροφής. Όχι μόνο ποτέ κανείς δεν θα κολλήσει κάτι, αλλά θα λάβει εμβόλιο απ’ το σώμα και το αίμα του Κυρίου. Εμβόλιο πνευματικής επιστροφής, ψυχικής ανάτασης αλλά και ελπίδα σωματικής ιάσεως”
Το πιο ακραίο φυσικά από όλα ήταν η εικόνα του πρώην Καλαβρύτων με το μπουκαλάκι με σπρέι με αγίασμα στο χέρι να λέει “κουτοπονηρίστικα” ότι αυτό είναι το καλύτερο απολλυμαντικό για τον ιό. Και μάλιστα είναι και φτηνό γιατί ακόμη και αν αδειάσει και το γεμίσουμε με απλό νεράκι αυτό λόγω της επαφής του με το μπουκάλι θα αγιαστεί και θα αποκτήσει ξανά υπερφυσικές ιδιότητες.
Στο άρθρο του “Blame it on the Reformation” (“Ρίξτο στην Μεταρρύθμιση”) ο Mark Lilla με τρόπο καυστικό ουσιαστικά κρίνει την ρομαντική και ειδυλλιακή εικόνα που συχνά χαρακτηρίζει τις Δυτικές θεολογίες της “ανάκτησης” ή της “επιστροφής”. Κάνοντας αναφορά στον Brad Gregory γράφει ότι επιμένει στην αντίληψη πως “πριν την Μεταρρύθμιση η αρμονία των ουρανών αντανακλούνταν στην Χριστιανική ζωή και σκέψη…” αποσιωπώντας τις δυσειδαιμονίες που μάστιζαν αυτό τον κόσμο στον οποίο οι πιστοί “κατάπιναν την όστια ολόκληρη μήπως και μπήξουν τα δόντια τους και πληγώσουν την σάρκα του Χριστού”
Επίσης, αλλού ο Grergory υποστηρίζει ότι στο προ-νεωτερικό μοντέλο, πριν δηλαδή την Προτεσταντική τροπή υπήρχε μία αδιάρρηκτη και αρμονική ενότητα ανάμεσα σε διάφορα γνώσης “συνδέοντας την θεολογία, φυσική επιστήμη” αλλά και την “ατομική εμπειρία της πίστης” σε ένα ενιαίο συνεχές. Αλήθεια; Στην Ελλάδα δεν χρειάζεται κανείς να ψάξει το παρελθόν για να δει εάν αυτό όντως ίσχυε. Στην Ελλάδα ο Πρωθυπουργός μιας χώρας στα πρόθυρα του ξεσπάσματος μιας φονικής πανδημίας χρειάζεται να εξηγήσει στην Εκκλησία ότι ως Πρωθυπουργός “οφείλει να ακούσει τους ειδικούς επιστήμονες” και ότι εάν και γνωρίζει ότι “η πίστη αρχίζει, συχνά, εκεί που τελειώνει η επιστήμη… η πίστη που χρειαζόμαστε τώρα είναι ότι θα καταφέρουμε να ξεπεράσουμε την κρίση. Αρκεί όλοι να ακολουθήσουμε συντεταγμένα τις οδηγίες των γιατρών και των ειδικών»”
Με τις σκέψεις μου αυτές δεν θέλω να πω ότι είμαστε καλά όπως είμαστε. Δεν υμνώ την νεωτερικότητα και την εκκοσμίκευση. Απλά λέω ότι είναι καλό να θέλουμε τον Θεό πίσω στον κόσμο αλλά πρέπει να είμαστε πιο προσεκτικοί για το τι άλλο κινδυνεύουμε να φέρουμε μαζί Του. Επίσης καλό είναι να κρατάμε στο νου μας ότι όλη αυτή η συζήτηση μπορεί να γίνεται μέσα στην ασφάλεια ακαδημαϊκών αιθουσών κάπου στο Λονδίνο, στο Παρίσι ή στην Αμερική αλλά αποκτά άλλη δυναμική σε μια χώρα που έχουν άποψη για τον κορωνοϊό οι παπάδες και όχι οι γιατροί.
Γιώτης Κανταρτζής
