Η εκκλησία

Η λατρεία μέσα στο πλαίσιο της θρησκευτικής μεταρρύθμισης

Του Παναγιώτη Κανταρζή

Η πρώτη μας ενότητα αφορά το ζήτημα της λατρείας μέσα στο πλαίσιο της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Γιατί όμως πρέπει να μας απασχολεί η ιστορία; Την ίδια ερώτηση υπέβαλλαν στον David McCullough κάτοχο δύο βραβείων Πούλιτζερ και «ανορθόδοξο» ιστορικό, μετά από μία ομιλία του στο Aspen Institute του Κολοράντο. Η απόκρισή του ήταν λιτή και επί της ουσίας, «Το να προσπαθείς να σχεδιάσεις το μέλλον δίχως να γνωρίζεις το παρελθόν, είναι σαν να προσπαθείς να φυτέψεις κομμένα λουλούδια».

Πριν συνεχίσουμε όμως είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε ότι η θρησκευτική μεταρρύθμιση είναι η πρώτη στάση μιας πορείας για να φτάσουμε σε αυτό που σήμερα συνθέτει την φυσιογνωμία και παράδοσή μας. Άρα η μελέτη του περιβάλλοντος της θρησκευτικής μεταρρύθμισης θα μας δώσει ίσως ένα πλαίσιο και ορισμένες χρήσιμες αρχές για να μπορέσουμε να συζητήσουμε το θέμα της λατρείας στην δική μας συνθήκη. 

Μία πρώτη παρατήρηση είναι ότι η θρησκευτική μεταρρύθμιση δεν ήταν μόνο θεολογική υπόθεση, δηλαδή η ανάκτηση κάποιων δογμάτων αλλά στην πραγματικότητα είχε στο κέντρο της μία μεταρρύθμιση της λατρευτικής ζωής της εκκλησίας. Ο Καλβίνος περιγράφει την μεταστροφή του ως επιστροφή από την ειδωλολατρία στην λατρεία του ζώντος Θεού. Η θεολογία οδηγεί και πληροφορεί την λατρεία. Δεν είναι τυχαίο ότι τα πέντε solas καταλήγουμε με την διακήρυξη Soli Deo Gloria – Μόνο στο Θεό η δόξα. Η λατρεία είναι ο στόχος του ευαγγελίου αλλά το ευαγγέλιο είναι η βάση και η συνθήκη της λατρείας. Παρόμοια ο Καλβίνος τελειώνει τους Θεσμούς του με τέσσερις λέξεις: Ο Θεός ας δοξασθεί!

Η αναμόρφωση της λατρευτικής ζωής και η σύνδεσή της με το ευαγγέλιο λοιπόν βρίσκονται στον πυρήνα του μεταρρυθμιστικού προγράμματος. Ας δούμε μερικές βασικές πτυχές του.

Η λατρεία έχει δομή

Όλοι οι αναμορφωτές συνέταξαν μία λειτουργία για χρήση στις εκκλησίες. Ο Λούθηρος, ο Γιοχάνες Οικολαμπάδιος στην Βασιλεία, ο Ζβίγγλιος και μετά ο Μπούλιντζερ στη Ζυρίχη, ο Ζαχαρίας Ουρσινός στην επαρχία του Παλατινάτου, ο Νοξ στη Σκωτία, ο Τόμας Κράμμερ στην Αγγλία, ο Μπούγκεχάγκεν στη Δανία. Ένα χρήσιμο βιβλίο που τις συγκεντρώνει όλες είναι το Reformation Worship: Liturgies from the Past for the Present που επιμελήθηκαν οι Jonathan Gibson και Mark Earnegey (New Growth Press, 2018).  Η παρατήρηση αυτή έχει αξία γιατί ενώ εμείς τονίζουμε τον αυθορμητισμό βλέπουμε οι αναμορφωτές να κρατούν την ιδέα της “λειτουργίας”, μία λατρείας λοιπόν που έχει μια δεδομένη δομή και μορφή. 

Οι λειτουργίες τους χαρακτηρίζονται από συνέχεια και ασυνέχεια με το παρελθόν. Κρατούν στοιχεία από την παράδοση που τα αναμορφώνουν αλλά εισάγουν και νέα στοιχεία.  Η ιδέα της συνέχειας φαίνεται για παράδειγμα από τον τίτλο που χρησιμοποιεί ο Καλβίνος για την λειτουργία του, The Form of Prayers: According to the Custom of the Ancient Church (έτος 1541).  Οι λειτουργίες αυτές έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά με κάποιες αποκλίσεις. Η λατρεία χωρίζεται σε δύο βασικά τμήματα: την λειτουργία του Λόγου και την λειτουργία των Ιερών Τελετών.

Μερικά στοιχεία που αξίζει να αναφέρουμε. 

– Η πρόσκληση για λατρεία.

Στην Καθολική παράδοση υπάρχει ένας ύμνος που ψάλλει ο χορός. Ο Λούθηρος εισάγει έναν ύμνο που τον ψάλλει όλο το εκκλησίασμα. Ο Καλβίνος προτιμά ένα ψαλμικό χωρίο, το Ψαλμός 121:2. Σε άλλες παραδόσεις είναι ο Ψαλμός 124:8.

– Η Εξομολόγηση. 

Η εξομολόγηση ως μέρος της λατρείας είναι ένα στοιχείο που απουσιάζει από το λατρευτικό τυπικό των περισσότερων ευαγγελικών εκκλησιών και σίγουρα των ευαγγελικών εκκλησιών στην Ελλάδα. Όμως ήταν κοινό χαρακτηριστικό σε όλες τις αρχαίες λειτουργίες στην Αναμορφωμένη παράδοση. Συχνά μάλιστα συνοδευόταν από την ανάγνωση των Δέκα Εντολών σε συνδυασμό με την προσευχή “Κύριε Ελέησον”. 

– Η διακήρυξη της διαβεβαίωσης της συγχώρησης.

Η εξομολόγηση συνοδευόταν σε αρκετές λειτουργίες από την διακήρυξη της διαβεβαίωσης της συγχώρησης. Στα χρόνια της εξορίας του στο Στρασβούργο ο Καλβίνος ήρθε σε επαφή με τις λειτουργικές πρακτικές που εισήγαγε ο Bucer. Γράφει, “Όσο για τις Κυριακάτικες προσευχές υιοθέτησα την μορφή του Στρασβούργου και δανείστηκα το μεγαλύτερο μέρος τους” (Reformation Worship, 302). Μία από αυτές ήταν η εισαγωγή αυτού του στοιχείου. Συνάντησε αντίσταση όμως από την εκκλησία στη Γενεύη με το θέμα της “διακήρυξης της διαβεβαίωσης της συγχώρησης”. 

– Οι Δέκα Εντολές, η Προσευχή του Κυρίου, το Πιστεύω

Κάποια άλλα στοιχεία που συναντούμε είναι οι Δέκα Εντολές, η Προσευχή του Κυρίου και το Πιστεύω. Είδαμε ήδη ότι ο Λούθηρος έβαλε τις Δέκα Εντολές πριν την προσευχή Εξομολόγησης. Ο Καλβίνος τις έβαλε μετά την προσευχή Εξομολόγησης και αυτό επειδή στη θεολογία του υπάρχει η λεγόμενη “τρίτη χρήση” του Νόμου που αφορά τον Νόμο ως ηθικό οδηγό για την ζωή του πιστού. Επίσης έχει σημασία και η διακήρυξη του Πιστεύω που συνδέει την εκκλησία με την ιστορία και καθολικότητά της. 

Η δομή της λατρείας πρέπει να αντανακλά και να φανερώνει το ευαγγέλιο

Όλα τα στοιχεία της λατρείας πρέπει να συνδέονται και να φανερώνουν το ευαγγέλιο. Γιατί λοιπόν υπάρχει η διακήρυξη της βεβαιότητας; Αυτό είναι ένα νέο στοιχείο που εισάγεται στην λατρεία. Ο λόγος είναι το ευαγγέλιο. Η δικαίωση δια της πίστης ως τελεσίδικο συμβάν γεννά μία πρωτόγνωρη αίσθηση βεβαιότητας της σωτηρίας. Έτσι μέσα στην λατρεία είναι σημαντικό να τονιστεί αυτή η πλευρά του ευαγγελίου.

Γιατί η τελετή του Δείπνου γίνεται πάνω σε ένα τραπέζι καλυμμένο με τραπεζομάντηλο; Στην Καθολική εκκλησία και στην Ορθόδοξη η θεία Ευχαριστία έχει τη θέση της θυσίας για αυτό και το τραπέζι θυμίζει “θυσιαστήριο”. Για την Αναμορφωμένη παράδοση όμως είναι ένα γεύμα, το Δείπνο για αυτό και έχουμε την εικόνα του τραπεζιού. Και μάλιστα ο πιστός έρχεται στο τραπέζι και σε κάποιες παραδόσεις όπως στην Ολλανδία κάθεται μαζί με άλλους γύρω από το τραπέζι για να πάρει τα στοιχεία. read more

Δυτικά ερωτήματα με αφορμή την διαχείριση της πανδημίας από την Ορθόδοξη εκκλησία στην Ελλάδα.

Η τάση

Μία σχεδόν αυτονόητη και αδιαμφισβήτητη αφήγηση στον Δυτικό κόσμο είναι ότι η εκκοσμίκευση που ζούμε σήμερα οφείλεται στην αλλαγή του μεσαιωνικού μεταφυσικού παραδείγματος με κύριους υπεύθυνους τους νομιναλιστές φιλοσόφους (Ιωάννης Σκώτος, Όκκαμ) και τον θεολόγους της Μεταρρύθμισης (Λούθηρος). Από τον Max Weber – που σύνδεσε την “απομάγευση” του κόσμου με τον Προτεσταντισμό (Max Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism) – έως την ιδιαίτερα δημοφιλή ανάλυση του καθολικού ιστορικού Brad Gregory -που περιέγραψε την σύγχρονη εκκοσμίκευση ως μία ακούσια συνέπεια της θρησκευτικής μεταρρύθμισης του 16ου αιώνα (Brad Gregory, The Unintended Reformation: How a Religious Revolution Secularized Society, Harvard University Press, 2012) – το αφήγημα είναι το ίδιο: σε κάποιο σημείο της μεσαιωνικής ή πρώιμης σύχρονης ιστορίας, η Δύση έκανε μία σημαντική λανθασμένη στροφή βάζοντάς την στην πορεία προς την νεωτερικότητα με όλα τα συνακόλουθα προβλήματά της (δες Mark Lilla, “Blame it on the Reformation”, The New Republic, Sept. 2012 (https://newrepublic.com/article/107211/witten berg-wal-mart)). Είναι ιδιαίτερα της μόδας στην Δύση, κυρίως στον Προτεσταντικό κόσμο, η τάση της “ανάκτησης” (retrieval) ή της “επιστροφής”. Η λογική είναι απλή: εφόσον ο Προτεσταντισμός συνέβαλε καθοριστικά στην νεωτερική εκκοσμίκευση πρέπει να αναζητήσουμε μία μετα-Προτεσταντική ή για την ακρίβεια μία προ-Προτεστανική μεταφυσική. 

Δύο χαρακτηριστικοί θεολόγοι αυτής της τάσης είναι ο J. A. K. Smith και ο Hans Boersma.

Ο Smith προσεγγίζει με τρόπο κριτικό αλλά ταυτόχρονα δείχνοντας ενθουσιώδη αποδοχή τα βασικά στοιχεία του κινήματος της Radical Orthodoxy αναδεικνυοντας την κεντρική σημασία που έχει η Πλατωνική και Νεο-πλατωνική μεταφυσική της μετοχής (James K. A. Smith, Introducing Radical Orthodoxy: Mapping a Post-Secular Theology (Grand Rapids, MI: Baker Academic, 2004). Παρουσιάζοντας τα βασικά στοιχεία της τάσης αυτής ανάφερει ως θεμελιακής σημασίας “μία οντολογική προσήλωση στην έννοια της μετοχής ως το μόνο σωστό μεταφυσικό μοντέλο για την κατανόησης της δημιουργίας και πιο συγκεκριμένα της σχέσης μεταξύ Δημιουργού – δημιουργίας.”  Σύμφωνα με τον Smith, “ένα σημαντικό μέρος του εγχειρήματος των Ward και Milbank (βασικών εκπροσώπων της τάσης του Radical Orthodoxy) είναι μία αναζωογονημένη μεταφυσική της ‘μετοχής’ που κατά κάποιον τρόπο επανα-μαγεύει ( ‘re-enchants’) τον κόσμο, οδηγώντας σε αυτό που ο Ward ονομάζει “σακραμενταλιστική κοσμοθεωρία” (‘sacramental worldview’).” 

Η ίδια μεταφυσική προωθείται και στο έργο του Hans Boersma και πιο συγκεκριμένα στο βιβλίο του Nouvelle Théologie and Sacramental Ontology. Ενώ η επιδίωξη του Smith είναι η Διαμαρτυρόμενη πρόσληψη της σκέψης της σχολής του Radical Orthodoxy, η επιδίωξη του Boersma είναι η πρόσληψη του προγράμματος της Nouvelle Théologie. To κίνητρό του για αυτό, πέρα από το οικουμενικό του ενδιαφέρον, είναι το αίτημα για την υιοθέτηση της “σακραμενταλιστικής οντολογίας” που κατά τη γνώμη του ανέκτησε η Nouvelle Théologie και που οι Προτεστάντες χρειάζεται να επανακτήσουν (“re-appropriate”) καθώς έχουν ανάγκη ενος φρονήματος που “ανοίγει λεωφόρους για μια κοινή επιστροφή στο μυστήριο” Αυτό σημαίνει επιστροφή σε μία αντίληψη στην οποία “οι εξωτερικές έγχρονες εικόνες μετέχουν ήδη στην αιώνιες πνευματικές πραγματικότητες της οποίες εκπροσωπούν και προς στις οποίες δυναμικά κατευθύνονται.” 

Το πρόβλημα

Θα ήθελα να πω ότι όλα αυτά μπορούν εύκολα να συζητώνται “εκ του ασφαλούς” σε μία Δύση που έχει θεμελιώσει κάποια βασικά “αυτονόητα”. Τι νόημα όμως έχουν σε μία κοινωνία που δεν ακολούθησε την πορεία της Δύσης; 

Η πρόσφατη κρίση με τον κορωνοϊό αναδεικνύει με τρόπο γλαφυρό το ζήτημα. Στην Ελλάδα μέχρι σήμερα η επίσημη εκκλησία θεωρεί ότι επειδή λόγω της μετουσίωσης το κρασί μετατρέπεται σε αίμα Χριστού δεν είναι δυνατόν να γίνει ποτέ φορέας μετάδοσης ενός ιού. Έτσι αντιστέκεται σθεναρά στο να αναστείλλει την θεία Ευχαριστία ή έστω να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο γίνεται, δηλαδή μέσα από ένα κοινό κουτάλι που μπαίνει στο στόμα των πιστών. Και φυσικά δεν είναι μόνο η επίσημη εκκλησία αλλά και οι πιστοί της. Γράφει μία παλιά μου συμμαθήτρια στη σελίδα της στο facebook “μέσα σε όλο αυτό που συμβαίνει προκύπτει μεγάλη ευκαιρία. Η ευκαιρία της μαζικής επιστροφής. Όχι μόνο ποτέ κανείς δεν θα κολλήσει κάτι, αλλά θα λάβει εμβόλιο απ’ το σώμα και το αίμα του Κυρίου. Εμβόλιο πνευματικής επιστροφής, ψυχικής ανάτασης αλλά και ελπίδα σωματικής ιάσεως”

Το πιο ακραίο φυσικά από όλα ήταν η εικόνα του πρώην Καλαβρύτων με το μπουκαλάκι με σπρέι με αγίασμα στο χέρι να λέει “κουτοπονηρίστικα” ότι αυτό είναι το καλύτερο απολλυμαντικό για τον ιό. Και μάλιστα είναι και φτηνό γιατί ακόμη και αν αδειάσει και το γεμίσουμε με απλό νεράκι αυτό λόγω της επαφής του με το μπουκάλι θα αγιαστεί και θα αποκτήσει ξανά υπερφυσικές ιδιότητες. 

Στο άρθρο του “Blame it on the Reformation” (“Ρίξτο στην Μεταρρύθμιση”) ο Mark Lilla με τρόπο καυστικό ουσιαστικά κρίνει την ρομαντική και ειδυλλιακή εικόνα που συχνά χαρακτηρίζει τις Δυτικές θεολογίες της “ανάκτησης” ή της “επιστροφής”. Κάνοντας αναφορά στον Brad Gregory γράφει ότι επιμένει στην αντίληψη πως “πριν την Μεταρρύθμιση η αρμονία των ουρανών αντανακλούνταν στην Χριστιανική ζωή και σκέψη…” αποσιωπώντας τις δυσειδαιμονίες που μάστιζαν αυτό τον κόσμο στον οποίο οι πιστοί “κατάπιναν την όστια ολόκληρη μήπως και μπήξουν τα δόντια τους και πληγώσουν την σάρκα του Χριστού” 

Επίσης, αλλού ο Grergory υποστηρίζει ότι στο προ-νεωτερικό μοντέλο, πριν δηλαδή την Προτεσταντική τροπή υπήρχε μία αδιάρρηκτη και αρμονική ενότητα ανάμεσα σε διάφορα γνώσης “συνδέοντας την θεολογία, φυσική επιστήμη” αλλά και την “ατομική εμπειρία της πίστης” σε ένα ενιαίο συνεχές. Αλήθεια; Στην Ελλάδα δεν χρειάζεται κανείς να ψάξει το παρελθόν για να δει εάν αυτό όντως ίσχυε. Στην Ελλάδα ο Πρωθυπουργός μιας χώρας στα πρόθυρα του ξεσπάσματος μιας φονικής πανδημίας χρειάζεται να εξηγήσει στην Εκκλησία ότι ως Πρωθυπουργός “οφείλει να ακούσει τους ειδικούς επιστήμονες” και ότι εάν και γνωρίζει ότι  “η πίστη αρχίζει, συχνά, εκεί που τελειώνει η επιστήμη… η πίστη που χρειαζόμαστε τώρα είναι ότι θα καταφέρουμε να ξεπεράσουμε την κρίση. Αρκεί όλοι να ακολουθήσουμε συντεταγμένα τις οδηγίες των γιατρών και των ειδικών»”  read more