H Λατρεία στην Ευαγγελική Παράδοση (1)
Η λατρεία μέσα στο πλαίσιο της θρησκευτικής μεταρρύθμισης
Του Παναγιώτη Κανταρζή
Η πρώτη μας ενότητα αφορά το ζήτημα της λατρείας μέσα στο πλαίσιο της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Γιατί όμως πρέπει να μας απασχολεί η ιστορία; Την ίδια ερώτηση υπέβαλλαν στον David McCullough κάτοχο δύο βραβείων Πούλιτζερ και «ανορθόδοξο» ιστορικό, μετά από μία ομιλία του στο Aspen Institute του Κολοράντο. Η απόκρισή του ήταν λιτή και επί της ουσίας, «Το να προσπαθείς να σχεδιάσεις το μέλλον δίχως να γνωρίζεις το παρελθόν, είναι σαν να προσπαθείς να φυτέψεις κομμένα λουλούδια».
Πριν συνεχίσουμε όμως είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε ότι η θρησκευτική μεταρρύθμιση είναι η πρώτη στάση μιας πορείας για να φτάσουμε σε αυτό που σήμερα συνθέτει την φυσιογνωμία και παράδοσή μας. Άρα η μελέτη του περιβάλλοντος της θρησκευτικής μεταρρύθμισης θα μας δώσει ίσως ένα πλαίσιο και ορισμένες χρήσιμες αρχές για να μπορέσουμε να συζητήσουμε το θέμα της λατρείας στην δική μας συνθήκη.
Μία πρώτη παρατήρηση είναι ότι η θρησκευτική μεταρρύθμιση δεν ήταν μόνο θεολογική υπόθεση, δηλαδή η ανάκτηση κάποιων δογμάτων αλλά στην πραγματικότητα είχε στο κέντρο της μία μεταρρύθμιση της λατρευτικής ζωής της εκκλησίας. Ο Καλβίνος περιγράφει την μεταστροφή του ως επιστροφή από την ειδωλολατρία στην λατρεία του ζώντος Θεού. Η θεολογία οδηγεί και πληροφορεί την λατρεία. Δεν είναι τυχαίο ότι τα πέντε solas καταλήγουμε με την διακήρυξη Soli Deo Gloria – Μόνο στο Θεό η δόξα. Η λατρεία είναι ο στόχος του ευαγγελίου αλλά το ευαγγέλιο είναι η βάση και η συνθήκη της λατρείας. Παρόμοια ο Καλβίνος τελειώνει τους Θεσμούς του με τέσσερις λέξεις: Ο Θεός ας δοξασθεί!
Η αναμόρφωση της λατρευτικής ζωής και η σύνδεσή της με το ευαγγέλιο λοιπόν βρίσκονται στον πυρήνα του μεταρρυθμιστικού προγράμματος. Ας δούμε μερικές βασικές πτυχές του.
Η λατρεία έχει δομή
Όλοι οι αναμορφωτές συνέταξαν μία λειτουργία για χρήση στις εκκλησίες. Ο Λούθηρος, ο Γιοχάνες Οικολαμπάδιος στην Βασιλεία, ο Ζβίγγλιος και μετά ο Μπούλιντζερ στη Ζυρίχη, ο Ζαχαρίας Ουρσινός στην επαρχία του Παλατινάτου, ο Νοξ στη Σκωτία, ο Τόμας Κράμμερ στην Αγγλία, ο Μπούγκεχάγκεν στη Δανία. Ένα χρήσιμο βιβλίο που τις συγκεντρώνει όλες είναι το Reformation Worship: Liturgies from the Past for the Present που επιμελήθηκαν οι Jonathan Gibson και Mark Earnegey (New Growth Press, 2018). Η παρατήρηση αυτή έχει αξία γιατί ενώ εμείς τονίζουμε τον αυθορμητισμό βλέπουμε οι αναμορφωτές να κρατούν την ιδέα της “λειτουργίας”, μία λατρείας λοιπόν που έχει μια δεδομένη δομή και μορφή.
Οι λειτουργίες τους χαρακτηρίζονται από συνέχεια και ασυνέχεια με το παρελθόν. Κρατούν στοιχεία από την παράδοση που τα αναμορφώνουν αλλά εισάγουν και νέα στοιχεία. Η ιδέα της συνέχειας φαίνεται για παράδειγμα από τον τίτλο που χρησιμοποιεί ο Καλβίνος για την λειτουργία του, The Form of Prayers: According to the Custom of the Ancient Church (έτος 1541). Οι λειτουργίες αυτές έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά με κάποιες αποκλίσεις. Η λατρεία χωρίζεται σε δύο βασικά τμήματα: την λειτουργία του Λόγου και την λειτουργία των Ιερών Τελετών.
Μερικά στοιχεία που αξίζει να αναφέρουμε.
– Η πρόσκληση για λατρεία.
Στην Καθολική παράδοση υπάρχει ένας ύμνος που ψάλλει ο χορός. Ο Λούθηρος εισάγει έναν ύμνο που τον ψάλλει όλο το εκκλησίασμα. Ο Καλβίνος προτιμά ένα ψαλμικό χωρίο, το Ψαλμός 121:2. Σε άλλες παραδόσεις είναι ο Ψαλμός 124:8.
– Η Εξομολόγηση.
Η εξομολόγηση ως μέρος της λατρείας είναι ένα στοιχείο που απουσιάζει από το λατρευτικό τυπικό των περισσότερων ευαγγελικών εκκλησιών και σίγουρα των ευαγγελικών εκκλησιών στην Ελλάδα. Όμως ήταν κοινό χαρακτηριστικό σε όλες τις αρχαίες λειτουργίες στην Αναμορφωμένη παράδοση. Συχνά μάλιστα συνοδευόταν από την ανάγνωση των Δέκα Εντολών σε συνδυασμό με την προσευχή “Κύριε Ελέησον”.
– Η διακήρυξη της διαβεβαίωσης της συγχώρησης.
Η εξομολόγηση συνοδευόταν σε αρκετές λειτουργίες από την διακήρυξη της διαβεβαίωσης της συγχώρησης. Στα χρόνια της εξορίας του στο Στρασβούργο ο Καλβίνος ήρθε σε επαφή με τις λειτουργικές πρακτικές που εισήγαγε ο Bucer. Γράφει, “Όσο για τις Κυριακάτικες προσευχές υιοθέτησα την μορφή του Στρασβούργου και δανείστηκα το μεγαλύτερο μέρος τους” (Reformation Worship, 302). Μία από αυτές ήταν η εισαγωγή αυτού του στοιχείου. Συνάντησε αντίσταση όμως από την εκκλησία στη Γενεύη με το θέμα της “διακήρυξης της διαβεβαίωσης της συγχώρησης”.
– Οι Δέκα Εντολές, η Προσευχή του Κυρίου, το Πιστεύω
Κάποια άλλα στοιχεία που συναντούμε είναι οι Δέκα Εντολές, η Προσευχή του Κυρίου και το Πιστεύω. Είδαμε ήδη ότι ο Λούθηρος έβαλε τις Δέκα Εντολές πριν την προσευχή Εξομολόγησης. Ο Καλβίνος τις έβαλε μετά την προσευχή Εξομολόγησης και αυτό επειδή στη θεολογία του υπάρχει η λεγόμενη “τρίτη χρήση” του Νόμου που αφορά τον Νόμο ως ηθικό οδηγό για την ζωή του πιστού. Επίσης έχει σημασία και η διακήρυξη του Πιστεύω που συνδέει την εκκλησία με την ιστορία και καθολικότητά της.
Η δομή της λατρείας πρέπει να αντανακλά και να φανερώνει το ευαγγέλιο
Όλα τα στοιχεία της λατρείας πρέπει να συνδέονται και να φανερώνουν το ευαγγέλιο. Γιατί λοιπόν υπάρχει η διακήρυξη της βεβαιότητας; Αυτό είναι ένα νέο στοιχείο που εισάγεται στην λατρεία. Ο λόγος είναι το ευαγγέλιο. Η δικαίωση δια της πίστης ως τελεσίδικο συμβάν γεννά μία πρωτόγνωρη αίσθηση βεβαιότητας της σωτηρίας. Έτσι μέσα στην λατρεία είναι σημαντικό να τονιστεί αυτή η πλευρά του ευαγγελίου.
Γιατί η τελετή του Δείπνου γίνεται πάνω σε ένα τραπέζι καλυμμένο με τραπεζομάντηλο; Στην Καθολική εκκλησία και στην Ορθόδοξη η θεία Ευχαριστία έχει τη θέση της θυσίας για αυτό και το τραπέζι θυμίζει “θυσιαστήριο”. Για την Αναμορφωμένη παράδοση όμως είναι ένα γεύμα, το Δείπνο για αυτό και έχουμε την εικόνα του τραπεζιού. Και μάλιστα ο πιστός έρχεται στο τραπέζι και σε κάποιες παραδόσεις όπως στην Ολλανδία κάθεται μαζί με άλλους γύρω από το τραπέζι για να πάρει τα στοιχεία.
