Η λατρεία μέσα στο πλαίσιο της θρησκευτικής μεταρρύθμισης
Του Παναγιώτη Κανταρζή
Η πρώτη μας ενότητα αφορά το ζήτημα της λατρείας μέσα στο πλαίσιο της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Γιατί όμως πρέπει να μας απασχολεί η ιστορία; Την ίδια ερώτηση υπέβαλλαν στον David McCullough κάτοχο δύο βραβείων Πούλιτζερ και «ανορθόδοξο» ιστορικό, μετά από μία ομιλία του στο Aspen Institute του Κολοράντο. Η απόκρισή του ήταν λιτή και επί της ουσίας, «Το να προσπαθείς να σχεδιάσεις το μέλλον δίχως να γνωρίζεις το παρελθόν, είναι σαν να προσπαθείς να φυτέψεις κομμένα λουλούδια».
Πριν συνεχίσουμε όμως είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε ότι η θρησκευτική μεταρρύθμιση είναι η πρώτη στάση μιας πορείας για να φτάσουμε σε αυτό που σήμερα συνθέτει την φυσιογνωμία και παράδοσή μας. Άρα η μελέτη του περιβάλλοντος της θρησκευτικής μεταρρύθμισης θα μας δώσει ίσως ένα πλαίσιο και ορισμένες χρήσιμες αρχές για να μπορέσουμε να συζητήσουμε το θέμα της λατρείας στην δική μας συνθήκη.
Μία πρώτη παρατήρηση είναι ότι η θρησκευτική μεταρρύθμιση δεν ήταν μόνο θεολογική υπόθεση, δηλαδή η ανάκτηση κάποιων δογμάτων αλλά στην πραγματικότητα είχε στο κέντρο της μία μεταρρύθμιση της λατρευτικής ζωής της εκκλησίας. Ο Καλβίνος περιγράφει την μεταστροφή του ως επιστροφή από την ειδωλολατρία στην λατρεία του ζώντος Θεού. Η θεολογία οδηγεί και πληροφορεί την λατρεία. Δεν είναι τυχαίο ότι τα πέντε solas καταλήγουμε με την διακήρυξη Soli Deo Gloria – Μόνο στο Θεό η δόξα. Η λατρεία είναι ο στόχος του ευαγγελίου αλλά το ευαγγέλιο είναι η βάση και η συνθήκη της λατρείας. Παρόμοια ο Καλβίνος τελειώνει τους Θεσμούς του με τέσσερις λέξεις: Ο Θεός ας δοξασθεί!
Η αναμόρφωση της λατρευτικής ζωής και η σύνδεσή της με το ευαγγέλιο λοιπόν βρίσκονται στον πυρήνα του μεταρρυθμιστικού προγράμματος. Ας δούμε μερικές βασικές πτυχές του.
Η λατρεία έχει δομή
Όλοι οι αναμορφωτές συνέταξαν μία λειτουργία για χρήση στις εκκλησίες. Ο Λούθηρος, ο Γιοχάνες Οικολαμπάδιος στην Βασιλεία, ο Ζβίγγλιος και μετά ο Μπούλιντζερ στη Ζυρίχη, ο Ζαχαρίας Ουρσινός στην επαρχία του Παλατινάτου, ο Νοξ στη Σκωτία, ο Τόμας Κράμμερ στην Αγγλία, ο Μπούγκεχάγκεν στη Δανία. Ένα χρήσιμο βιβλίο που τις συγκεντρώνει όλες είναι το Reformation Worship: Liturgies from the Past for the Present που επιμελήθηκαν οι Jonathan Gibson και Mark Earnegey (New Growth Press, 2018). Η παρατήρηση αυτή έχει αξία γιατί ενώ εμείς τονίζουμε τον αυθορμητισμό βλέπουμε οι αναμορφωτές να κρατούν την ιδέα της “λειτουργίας”, μία λατρείας λοιπόν που έχει μια δεδομένη δομή και μορφή.
Οι λειτουργίες τους χαρακτηρίζονται από συνέχεια και ασυνέχεια με το παρελθόν. Κρατούν στοιχεία από την παράδοση που τα αναμορφώνουν αλλά εισάγουν και νέα στοιχεία. Η ιδέα της συνέχειας φαίνεται για παράδειγμα από τον τίτλο που χρησιμοποιεί ο Καλβίνος για την λειτουργία του, The Form of Prayers: According to the Custom of the Ancient Church (έτος 1541). Οι λειτουργίες αυτές έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά με κάποιες αποκλίσεις. Η λατρεία χωρίζεται σε δύο βασικά τμήματα: την λειτουργία του Λόγου και την λειτουργία των Ιερών Τελετών.
Μερικά στοιχεία που αξίζει να αναφέρουμε.
– Η πρόσκληση για λατρεία.
Στην Καθολική παράδοση υπάρχει ένας ύμνος που ψάλλει ο χορός. Ο Λούθηρος εισάγει έναν ύμνο που τον ψάλλει όλο το εκκλησίασμα. Ο Καλβίνος προτιμά ένα ψαλμικό χωρίο, το Ψαλμός 121:2. Σε άλλες παραδόσεις είναι ο Ψαλμός 124:8.
– Η Εξομολόγηση.
Η εξομολόγηση ως μέρος της λατρείας είναι ένα στοιχείο που απουσιάζει από το λατρευτικό τυπικό των περισσότερων ευαγγελικών εκκλησιών και σίγουρα των ευαγγελικών εκκλησιών στην Ελλάδα. Όμως ήταν κοινό χαρακτηριστικό σε όλες τις αρχαίες λειτουργίες στην Αναμορφωμένη παράδοση. Συχνά μάλιστα συνοδευόταν από την ανάγνωση των Δέκα Εντολών σε συνδυασμό με την προσευχή “Κύριε Ελέησον”.
– Η διακήρυξη της διαβεβαίωσης της συγχώρησης.
Η εξομολόγηση συνοδευόταν σε αρκετές λειτουργίες από την διακήρυξη της διαβεβαίωσης της συγχώρησης. Στα χρόνια της εξορίας του στο Στρασβούργο ο Καλβίνος ήρθε σε επαφή με τις λειτουργικές πρακτικές που εισήγαγε ο Bucer. Γράφει, “Όσο για τις Κυριακάτικες προσευχές υιοθέτησα την μορφή του Στρασβούργου και δανείστηκα το μεγαλύτερο μέρος τους” (Reformation Worship, 302). Μία από αυτές ήταν η εισαγωγή αυτού του στοιχείου. Συνάντησε αντίσταση όμως από την εκκλησία στη Γενεύη με το θέμα της “διακήρυξης της διαβεβαίωσης της συγχώρησης”.
– Οι Δέκα Εντολές, η Προσευχή του Κυρίου, το Πιστεύω
Κάποια άλλα στοιχεία που συναντούμε είναι οι Δέκα Εντολές, η Προσευχή του Κυρίου και το Πιστεύω. Είδαμε ήδη ότι ο Λούθηρος έβαλε τις Δέκα Εντολές πριν την προσευχή Εξομολόγησης. Ο Καλβίνος τις έβαλε μετά την προσευχή Εξομολόγησης και αυτό επειδή στη θεολογία του υπάρχει η λεγόμενη “τρίτη χρήση” του Νόμου που αφορά τον Νόμο ως ηθικό οδηγό για την ζωή του πιστού. Επίσης έχει σημασία και η διακήρυξη του Πιστεύω που συνδέει την εκκλησία με την ιστορία και καθολικότητά της.
Η δομή της λατρείας πρέπει να αντανακλά και να φανερώνει το ευαγγέλιο
Όλα τα στοιχεία της λατρείας πρέπει να συνδέονται και να φανερώνουν το ευαγγέλιο. Γιατί λοιπόν υπάρχει η διακήρυξη της βεβαιότητας; Αυτό είναι ένα νέο στοιχείο που εισάγεται στην λατρεία. Ο λόγος είναι το ευαγγέλιο. Η δικαίωση δια της πίστης ως τελεσίδικο συμβάν γεννά μία πρωτόγνωρη αίσθηση βεβαιότητας της σωτηρίας. Έτσι μέσα στην λατρεία είναι σημαντικό να τονιστεί αυτή η πλευρά του ευαγγελίου.
Γιατί η τελετή του Δείπνου γίνεται πάνω σε ένα τραπέζι καλυμμένο με τραπεζομάντηλο; Στην Καθολική εκκλησία και στην Ορθόδοξη η θεία Ευχαριστία έχει τη θέση της θυσίας για αυτό και το τραπέζι θυμίζει “θυσιαστήριο”. Για την Αναμορφωμένη παράδοση όμως είναι ένα γεύμα, το Δείπνο για αυτό και έχουμε την εικόνα του τραπεζιού. Και μάλιστα ο πιστός έρχεται στο τραπέζι και σε κάποιες παραδόσεις όπως στην Ολλανδία κάθεται μαζί με άλλους γύρω από το τραπέζι για να πάρει τα στοιχεία.
Που στέκεται ο ποιμένας την ώρα της τελετής του Δείπνου; Στην Καθολική και Ορθόδοξη παράδοση είναι μπροστά στο τραπέζι με την πλάτη γυρισμένη στον εκκλησίασμα. Στην Αναμορφωμένη στέκετα στα πλάγια ή πίσω από το τραπέζι. Με αυτόν τον τρόπο δηλώνει ότι δεν μεσολαβεί ανάμεσα στον “λαό” και στον Θεό. Κάθε τι που γίνεται λοιπόν πρέπει να έχει μία διάσταση που φανερώνει το ευαγγέλιο!
Υπήρχαν από πάντα διαφωνίες σχετικά με διάφορα στοιχεία της λατρείας.
Μία σημαντική παρατήρηση από την εξέταση της φύσης της λατρείας στην περίοδο της Αναμόρφωσης είναι ότι παρά την συμφωνία σε πολλά στοιχεία υπήρχαν από την πρώτη στιγμή διαφωνίες. Με άλλα λόγια οι διαφωνίες που βλέπουμε στην εποχή μας δεν είναι κάτι που πρέπει να μας ξαφνιάζει. Ας δούμε μερικές τέτοιες.
- Η κανονιστική και η ρυθμιστική αρχή.
Μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στους Μεταρρυθμιστές δεν έχει να κάνει με την λατρευτική πρακτική αλλά με την αρχή που την διέπει. Έτσι για τον Λούθηρο όπως και την Καθολική και Ορθόδοξη εκκλησία ισχύει η κανονιστική αρχή που λέει ότι μπορεί μέσα στην λατρεία μου να υπάρχουν και να εισάγωνται στοιχεία όσο αυτά δεν απαγορεύονται ρητά από την Γραφή. Όσο, δηλαδή η Γραφή δεν απαγορεύει κάτι μπορούμε να το εντάξουμε στην λατρεία μας.
Από την άλλη ο Καλβίνος και η Αναμορφωμένη παράδοση πρόταξε την ρυθμιστική αρχή σύμφωνα με την οποία μπορώ να κάνω κάτι στην λατρεία εάν η Αγία Γραφή το προδιαγράφει και το συστήνει. Δεν κάνω κάτι εάν η Γραφή δεν μου ζητά ή δεν μου επιτρέπει να το κάνω.
Βέβαια εδώ γίνεται διάκριση ανάμεσα στα στοιχεία της λατρείας και στους τρόπους με τους οποίους αυτά εκφράζονται και συγκεκριμενοποιούνται. Στην ουσία και στα συμβεβηκότητα. Δηλαδή η Γραφή μας ζητά να κηρύττουμε αλλά δεν μας λέει πόση ώρα πρέπει να διαρκεί κ.λ.π.
2. Ο ρόλος της μουσικής.
Μία δεύτερη διαφωνία αφορούσε τον ρόλο και τη θέση της μουσικής στην λατρεία της εκκλησίας. Για τον Λούθηρο η μουσική έπαιζε σημαντικό ρόλο. Πίστευε στην δύναμή της να ξυπνήσει συναισθήματα.
Εδώ έχει αξία να σημειώσουμε το ύφος της μουσικής και την προέλευσή του για την λατρευτική πρακτική του Λουθήρου. Θα δούμε λοιπόν ότι υπάρχει από την μία διατήρηση και προσαρμογή παραδοσιακών μελωδιών από την παράδοση όπως διάφορα Γρηγοριανά μέλη ή μονοφωνικοί ύμνοι από τον Μεσαίωνα. Επίσης συναντούμε πολυφωνικά κοράλ που τα ερμηνεύει χορωδία. Η παρουσία χορωδίας για τον Λούθηρο έχει και τον ρόλο της εκμάθησης νέων ύμνων από το εκκλησίασμα. Παράλληλα όμως ο Λούθηρος χρησιμοποιεί μελωδίες και ύφος που είναι δημοφιλές στην εποχή του. Συχνά την εποχή εκείνη υπήρχαν μελωδίες στις οποίες μπορούσαν να μπουν διαφορετικοί στίχοι. Ένα τέτοιο είδος ήταν αυτό στο οποίο μία μελωδία επαναλαμβάνεται δύο φορές και μετά ακολουθείται από μία μελωδία. Έτσι είναι γραμμενο το Θεός το Φρούριον Ημών.
Ενώ λοιπόν ο Λούθηρος είναι ενθουσιώδης θιασώτης της μουσικής και της υμνωδίας ο Ζβίγγλιος την απαγορεύει εντελώς θεωρώντας ότι τρέφει τον συναισθηματισμό. Ο Καλβίνος είναι κάπου στη μέση. Καθώς δέχεται με φειδώ την παρουσία ύμνων με την προϋπόθεση όμως ότι αυτοί πρέπει να έχουν ως στίχους τους βιβλικούς Ψαλμούς.
3. Οι στίχοι των ύμνων
Αυτό μας φέρνει σε μία τρίτη διαφωνία που αφορά το περιεχόμενο των ύμνων. Έτσι ο Καλβίνος ήταν απόλυτος στο ότι οι μόνοι ύμνοι που πρέπει να ψάλλονται είναι οι Ψαλμοί του Δαβίδ. Μόνο για το δεύτερο μέρος που είχε στο κέντρο του την Τελετή του Δείπνου που είναι γνωστό και ως η λειτουργία του Ανωγείου ψάλλονταν το Σύμβολο της Πίστεως και το Nunc dimittis (Νυν Απολύεις).
4. Το νόημα της τελετής του Δείπνου.
Αφήνουμε για το τέλος μία διαφωνία που αφορούσε όχι μόνο τον τύπο της λατρείας αλλά την θεολογία. Αναφέρομαι στο νόημα της Τελετής του Δείπνου. Αν και όλοι οι Μεταρρυθμιστές απέρριπταν την έννοια της θυσίας που υπάρχει στην Καθολική θεολογία διέφεραν σχετικά με την φύση της παρουσίας του Σώματος και Αίματος του Χριστού στα στοιχεία του Άρτου και του Οίνου.
Παρά τις διαφωνίες όμως μπορούμε να σημειώσουμε συνοψίζοντας ορισμένα βασικά, κοινά χαρακτηριστικά.
Η σπουδαιότητα της Γραφής
Με αυτό δεν αναφερόμαστε μόνο στην σπουδαιότητα του κηρύγματος που είναι αδιαμφισβήτητη αλλά και στο γεγονός ότι κάθε μέρος της λατρείας πρέπει να στηρίζεται στη βιβλική διαδασκαλία (είτε μέσω της κανονιστικής ή της ρυθμιστικής αρχής). Κρατάμε επίσης την σπουδαιότητα της φανέρωσης του ευαγγελίου μέσα από τα διάφορα στοιχεία της λατρευτικής πρακτικής.
Η σημασία της συμμετοχής
Γράφει για παράδειγμα ο Καλβίνος στους Θεσμούς του σχολιάζοντας την συνήθεια να τελείται το Δείπνο μόνο μία φορά γράφει:
“Ο Αυγουστίνος και ο Αμβρόσιος ενώνονται στην καταδίκη της πρακτικής που στα χρόνια τους είχε υιοθετηθή ήδη στις Ανατολικές Εκκλησίες, ο λαός να παραμένη θεατής της τελετής του μυστηρίου και να μη συμμετέχη σ’ αυτό. Και αυτή η συνήθεια που επιβάλλει στους πιστούς να κοινωνούν μόνο μία φορά τον χρόνο, είναι ασφαλώς επινόημα του διαβόλου… Τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα η Τράπεζα του Κυρίου θα έπρεπε να εκτίθεται ενώπιον κάθε συναθροίσεως Χριστιανών…κανένα πρόσωπο δεν θα έπρπε να εξαναγκάζεται να συμμετάσχη αλλά θα έπρεπε να προτρέπεται και να διεγείρεται και εκείνοι που ήσαν αμελείς να επιτιμούνται” (4.17.46)
Προσαρμοστικότητα
Στο βιβλίο Protestants o Alec Ryrie αναδεικνύει ένα σημαντικό χαρακτηριστικό του Προτεσταντισμού που είναι η δυνατότητα να προσαρμόζεται σε διάφορα περιβάλλον και σε διάφορες συνθήκες. Δεν είναι δηλαδή μονολιθικός και πανομοιότυπος παντού όπως π.χ. Το ορθόδοξο τυπικό.
Δομή και Ελευθερία
Έχει σημασία να κρατηθεί σε ισορροπία η δομή και η ελευθερία. Αυτό φαίνεται καθαρά σε ένα απόσπασμα από την Σκωτική Ομολογία του 1560
“Ο λόγος που οι Γενικές Συνόδοι αποφάνθηκαν ήταν για να θεσπιστεί και να τηρηθεί σωστή δομή και τάξη στην εκλησία ώστε να γίνονται τα πάντα εν τάξη και ευσχημόνως. Αυτό δεν σημαίνει ότι θεωρούμε πως κάθε συνήθεια ή τελετουργική τάξη που άνθρωποι επινόησαν πρέπει να ισχύει για κάθε εποχή, καιρό και τόπο. Γιατί ως τελετές που σχεδιάστηκαν από ανθρώπους δεν γίνεται παρά να είναι προσωρινές και κατά συνέπεια μπορεί και πρέπει να αλλάζουν όταν καλλιεργούν δυσειδαιμονία και δεν οικοδομούν την εκκλησία”